La “bolla” di papa Lucio III (1183) conservata presso l’Archivio Arcivescovile di Santa Severina

Particolare della bolla di Lucio III conservata all’Archivio Arcivescovile di Santa Severina.

ll privilegio concesso da papa Lucio III (1181-1185) al presule di Santa Severina Meleto, costituisce il documento con la data più antica tra quelli conservati nell’Archivio Arcivescovile della città, essendo datato alla XI calende di aprile del 1183, corrispondente al 22 marzo di quell’anno. Risulta invece non corrispondente l’indizione che accompagna questa data, considerato che la II indizione segnata nel documento corrisponde all’anno 1184.

Accanto a questa circostanza, confermano la falsità del documento, alcune notizie anacronistiche e contraddittorie, che possiamo evidenziare nel suo testo. Innanzi tutto esso risulta indirizzato a Meleto, non altrimenti noto, identificato in qualità di arcivescovo della città, mentre risulta che, durante questo periodo, i presuli di Santa Severina mantenevano ancora il titolo di metropolita, in ragione del fatto che la loro chiesa continuava a seguire il rito greco.[i] La stessa considerazione, a maggior ragione, vale anche per i predecessori di Meleto, Romano e Andrea, menzionati nel documento.[ii]

A tale riguardo risulta incompatibile con il periodo, anche la concessione fatta a Meleto di portare il “Palleum”[iii] in occasione delle festività solenni, come era prerogativa solo del papa e degli arcivescovi. Tale concessione, infatti, risulta documentata per la prima volta nel 1235, in occasione dell’elezione di Bartolomeo che, in qualità di “archiepiscopus Sancte Severine”, secondo il mandato del papa, ricevette il pallio da Opizone, arcivescovo di Cosenza, giurando così la propria fedeltà alla chiesa romana.[iv]

Corrisponde invece ad un antico diritto effettivamente posseduto dai pastori della chiesa di Santa Severina, lo ius metropoliticum confermato in questa occasione allo stesso Meleto, cui erano soggetti, per antico solito, i vescovati suffraganei della metropolia. Sappiamo però che, proprio in ragione di questa antica consuetudine, tale diritto sarà esercitato dagli arcivescovi di Santa Severina ancora in epoca moderna, senza bisogno di privilegi.[v] È da rimarcare ancora che, tra i vescovi suffragani menzionati a riguardo, oltre a quelli di Umbriatico, Cerenzìa e Genicocastro (Belcastro), compaiono i vescovati chimerici “Giropolensem” e “Lesimanensem”.[vi]

Anche il diritto di esigere le decime, richiamato genericamente nel documento (“Decimas tam regis, quam aliorum in castro Sanctae Severinae”), non risulta compatibile con il periodo altomedievale, in quanto tale diritto, proprio della Chiesa di rito latino, ma estraneo a quella greca, fu goduto dagli arcivescovi di Santa Severina soltanto per privilegio dagli inizi della dominazione angioina, come documenta un privilegio del 10 giugno 1308 concesso da Carlo II d’Angiò, riguardante la decima sulla bagliva della città e dei suoi casali, nonché sulla salina di Neto,[vii] a conferma di due privilegi precedenti: il primo di Carlo I, dato in Brindisi il 2 marzo 1275, II indizione, e l’altro dello stesso Carlo II, dato in Roma il 24 maggio 1278, VI indizione.[viii]

Il diritto di esigere le decime dei frutti delle mandrie dei forestieri, invece, fu oggetto della lunga lite che, a partire dal 1572, oppose per più di mezzo secolo, la Mensa arcivescovile di Santa Severina ai feudatari di Mesoraca.[ix] In questa occasione riguardante tale questione molto importante e controversa, sappiamo che, per parte della Mensa arcivescovile, tra le scritture presentate in sede di giudizio al fine di comprovare tale diritto, quelle più antiche risultarono: un privilegio di Ludovico III, dato in Cosenza il 4 aprile 1431, IX indizione, e un altro di re Alfonso d’Aragona, dato in Castro Novo a Napoli il 9 febbraio 1446, IX indizione, in cui si menziona la bolla di Lucio III, al tempo “in n(ost)ra Cur.a original(ite)r p(raese)ntatam”.[x] Quest’ultima, invece, pur essendo menzionata nelle carte processuali, non figura però nell’elenco delle scritture presentate in questa occasione. Essa non risulta neanche mai inventariata negli elenchi cinquecenteschi ancora conservati nell’Archivio Arcivescovile di Santa Severina.[xi]

n.b. Tra le parentesi tonde sono poste le abbreviazioni. Le parti che mancano nell’originale per l’esistenza di lacune, sono state riportate tra parentesi quadre, per come risultano in una copia del 1583, che sembra essere la più antica tra quelle attualmente conservate in questo archivio.[xii]

 

§§§§§§§

 

“LUCIUS EP(ISCOPU)S SERVUS SERVORUM DEI VENERABILI FR(ATR)I MELETO S(ANC)TAE SEVERINAE ARCHIEP(ISCOP)O EIUSQUE SUCCESSORIBUS CANONICE SUBSTITUENDIS IN P. P. M.

In eminenti Sedis Apostolicae specula disponente d(omi)no constituti fratres et coep(iscop)os nostros tam propinquos quam longe positos fraterna debemus caritate diligere, et / eccl(es)iis sibi a deo commissis paterna sollicitudine providere. Eapropter venerabilis in xpo frater Melete Archiep(iscop)e tuis iustis postulationibus clementer annuimus, et eccl(esi)am / S(anc)tae Severinae cui auctore deo preesse dinosceris sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, et presentis scripti privilegio communimus. Statuentes ut quascumque / possessiones quecumque bona eadem eccl(esi)am in presentiarum iuste et canonice possidet, aut in [futur]um concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu / aliis iustis modis praestante d(omi)no poterit adipisci, firma tibi tuisque successoribus, et [illibata] [permane]ant. In quibus hec propriis, duximus exprimenda vocabulis. Eccl(esi)am S(anc)ti Leonis / de machera cum pertinentiis suis, et locis molendinorum et tenimento Insulae. Eccl(esi)am S[anctae Mariae] … [iux]ta Tachinam, cum terris, vineis, et loco molendini. Eccl(esi)am S(anc)tae Veneris cum pertinentiis / suis. Eccl(esi)am S(anc)ti Theodori cum [pertine]ntiis suis, Monasteria, et alias eccl(esi)as, [tam infra] … [in] dioecesi constitutas, cum omnibus earum pertinentiis, et decimis. Decimas tam regis, quam / [aliorum in] castro S(anc)tae Severinae. Ex do[no] Adelasiae ducissae ho(min)es S(anc)tae Severinae et Cotroni … [duos] villanos Ioh(ann)em Simeritanum, et Leonem Geragitanum … Donum Leonis patricii. Ex dono / Petri ochiacii, et uxoris suae, unam culturam terrae, in loco qui dicitur chuca de Brechocili. Cambium Ioh(ann)is [filii Basilii Conucortu, quod] fecit cum eccl(esi)a in loco qui dicitur chirica. Ex dono Amundae de Serra vineas, / et arbores in loco qui dicitur Monast[ra.] Ex dono uxoris Basilii micrizi, terras, vineas et arbores, et [terram] quam emit Archiep(iscopu)s Andreas in loco qui dicitur casa bona. Ex dono Theodoli monachu prionisti / terras, vineas, arbores, et montanam [circa] concursus aquarum. Ex dono Bernardi et Nicolai de pergulo tenimentum in loco, qui dicitur Geofiri. Ex dono Theodori Fasigamiti et Ioh(ann)is [Lo]mbardi terras in loco qui dicitur / Muron et Ferullo. Ex dono Ioh(ann)is prospa[ta]ri domos. Terras, vineas, et domos quas acquisivit Archiep(iscopu)s romanus in loco qui dicitur favataza et in alio loco. Ex dono Will(elm)i [nori]ni ho(mi)nes, et villanos quos eccl(esi)a / emit a Will(elm)o murno. Ex dono Will(elm)i et Pagani terras et montana de Figa. Ex dono Corbelini filios Salozuri et Coropalatii. Ex dono Ioh(ann)is Sirivicii, et filii sui quicquid [habebant.] Ex dono filliae, et Basilii, filiorum / Romano Alada viridarium unum. Ex dono Basilii gaudiosi, domos quae sunt in civitate, et terras S(anc)tae Vene[ris], et Virde. Ex dono mariae filiae Ioh(ann)is de Eugenia, uxoris Ioh(ann)is [crisis vineam] Abrianton. Ex dono Span / dum, et filiorum suorum vineam, viridarium, et arbores. Ex dono Erini filiae Will(elm)i uxoris Ioh(ann)is terosicoci, terram aramon, et terram de larnacio, et alia tenimenta. Ex dono Amni [monachae] vineam de Crocha. Ex dono Gri / maldae uxoris Fallae, domos vineas, terras, et arbores. Ex dono Maleni malechiano, et uxoris suae Gualguanae, omnes res, quas habebant, tam mobiles, quam inmobiles. [Domum Archadii Jac… et] Eccl(esi)am S(anc)tae mariae de Cromitu. / Ep(iscop)atus quoque inferius adnotatos [ecclesiae] tuae metropolitico iure subiectos, tibi, tuisque successoribus, nichilominus confirmamus, videlicet Ebriacensem, Ciropolensem, Geretinensem, [Gereoc]as[tr]ensem, et Lesim[anensem.] / Palleum etiam scilicet pontificalis officii plenitudinem fraternitati tuae duximus concedendum, quo infra eccl(esi)am tuam ad missarum sollemnia subscriptis diebus uti debetis, videlicet Nativitatae D(omi)ni, festo S(anc)ti Stephani, O[ctavae] d(omi)nicae Nativitatis, Ephifaniae [Y]popanti, Do(mini)ca in ramis palmarum, Cena D(omi)ni, Sabbato S(anc)to, Pascha, et duobus diebus sequentibus, Ascensione, Pentecoste, Tribus Festivitatibus beatae dei genitricis virginis mariae, Natalicio beati Ioh(ann)is / baptistae, Commemoratione Omnium S[anctorum,] Solemnitatibus Omnium Ap(osto)lorum, Dedicationibus eccl(esi)arum, Consacrationibus [Altaris,] Ordinationibus cl(er)icorum, Eccl(esi)ae tuae principalibus festivitatibus, et [Anni]versario tuae consecrationis die. / P[rovideas ergo quomodo huiusmodi onus] actuum modesta vivacitate servetur, ut [ei mores, et ornam]enta conveniant, et esse valeas plus bonis actibus quam [huis]modi ornamento auctore deo con / spicuus, et quem pastoralis curae [contingit] officium, dilectionem proberis f(rat)ribus exhibere, ut in humilitatis virtute fundatus, nec eleveris prosperis, nec fatigeris adversis. Ipsi etiam adversarii propter mandatum d(omi)nicum / tuo circa te copulentur affectu, et [quantum] in te fuerit, pacem habeto cum omnibus, et ad pacem studeto [re]ducere discordantes. Piis vaces operibus, virtutibus polleas. Fulgeat in pectore tuo rationale iudicii cum / superhumeralis actione coniunctum, [et] ita in conspectu dei procedas et hominum quatenus commisso tibi gregi d(omi)nico virtutis praestes exemplum ut videntes opera tua bona gl(or)ificent patrem nostrum qui in / coelis est, et gaudeant se talem [rectorem] habere per quem et erudiantur ad fidem, et ad recta opera provocentur. In omnibus etiam quae officio tuo conveniunt ita te [exhibeas ci]rcumspectum, quod gloriam sempiternam / acquirere tibi possis in coelis. Praeterea libertates, et inmunitates a bonae memoriae duce Rogerio, et Riccardo Senescalco, et aliis principibus eccl(esi)ae tuae cl(er)icis ratio[nabilite]r concessas, et hactenus obser / vatas, videlicet ut ipsi cl(er)ici ab omni laicali exactione liberi sint penitus, et absoluti, ratas habemus, et eas futuris temporibus illibatas permanere sanccimus. D[ecernim]us ergo ut nulli omnino hominum / fas sit praefatam eccl(esi)am temere perturbare, aut eius possessiones auferre, vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare. Sed omnia integra conserventur eorum pro quorum gubernatio / ne, ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura. Salva Sedis Apostolicae auctoritatae. Siqua ergo in futurum ecclesiastica, secularisve persona hanc nostrae constitutionis paginam sciens / contra eam temere venire [tem]ptave[rit] secundo, tertiove commonita, nisi reatum suum digna satisfactione correxerit, potestatis, honorisque sui dignitate careat, re[am]que se divino iudicio existere de / perpetrata iniquitate cognoscat, et [a] sacratissimo corpore ac sanguine dei, et d(omi)ni redemptoris n(ost)ri [iesu christi alien]a fiat, atque in extremo examine divinae ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura / servantibus sit pax d(omi)ni n(ost)ri i(e)h(s)u christi. Quatenus et hic fructum bonae actionis percepiant, et apud [iustum] iudicem praemia aeternae pacis inveniant. AMEN

Ego Lucius [Catholicae Ecclesiae E(pisco)pus] S(ubscripsi)

+ Ego joh(anne)s p(raes)b(ite)r Card(inalis) T(i)T(ulus) S(anc)ti Marci S(ubscripsi)

+ Ego Vivianus T(i)T(ulus) S(anc)ti Steph(an)i in Celio monte p(raes)b(ite)r Card(inalis) S(ubscripsi)

+ Ego Laborans p(raes)b(ite)r card(inalis) S. Marie transtiberim t(i)t(ulus) Calixixti S(ubscripsi)

+ Ego Pand. p(raes)b(ite)r card(inalis) t(i)t(ulus) basilicae XII Ap(ostolo)rum S(ubscripsi)

+ Ego Theodinus Portuensem et S(ancta)e Rufinae sedis ep(iscopu)s S(ubscripsi)

+ Ego Paulus PRenestinies Ep(iscopu)s S(ubscripsi)

+ Ego Iacinctus diac(onus) card(inalis) s(anc)te marie in cosmydyn S(ubscripsi)

+ Ego Bobo diac(onus) card(inalis) S(anc)ti Angeli S(ubscripsi)

+ Ego Octavianus S(anc)torum Sergii et Bacchi Diac(onus) Card(inalis) S(ubscripsi)

+ Ego Soffredus S(anc)te Marie in via lata diac(onus) card(inalis) S(ubscripsi)

+ Ego Albinus diac(onus) card(inalis) S(ubscripsi) s(anct)e marie nove S(ubscripsi)

Datum Anagniae per manum Alberti [Sanctae Romanae] eccl(esi)ae p(raes)b(ite)ri Card(inalis) et Cancellarii xi Cal(endas) Aprilis Indictione ii Incarnationis D(omi)nicae Anno mclxxxiii Pontificatus vero Domini L[U]CII pp. iii Anno iii.”

 

Note

[i] Rende P., Cronotassi dei metropoliti e degli arcivescovi di Santa Severina (dalle prime notizie fino al 1453), www.archiviostoricocrotone.it

[ii] L’arcivescovo Romano risulta in un privilegio latino tradotto dal greco, dell’abbazia di Santa Maria del Patire di Rossano, datato “anno Mundi 6636. qui erat Christi 1132” (Ughelli F., Italia Sacra, t. IX, 481-482), risale invece al periodo 1151-1152 (a.m. 6660), XV indizione, l’atto con cui il metropolita (μητροπολίτης) Andrea fece alcune concesioni all’abbazia della Sambucina (Guillou A., Les Actes Grecs des Fonds Aldobrandini et Miraglia XI-XIII s., Biblioteca Apostolica Vaticana 2009, pp. 95-97).

[iii] Si trattava di una striscia con frange terminali fatta di lana bianca, attualmente recante sei croci di colore nero, portata attorno al collo e pendente d’avanti sul petto e, posteriormente, tra le spalle.

[iv] “«Barthomolaeus, archiepiscopus Sancte Severine, recepto pallio ab Obizone, archiepiscopo Cusentin., secundum mandatum domini pape, iuravit fidelitatem ecclesie Romane, sicut continetur adnotatum, adiecto quod ubi dicitur «singulis triennis» visitabit Sedem Apostolicam, ibi continetur «de singulis annis». Et haec constiterunt per litteras ipsius archiepiscopi sancte Severinae, cuius potentes litteras idem transmisit, iuramentum fidelitatis de verbo ad verbum expressum in eis».” Russo F., Regesto I, 784.

[v] Carnì M., Il Diritto Metropolitico di Spoglio sui Vescovi Suffraganei, LUMSA Collana di Scienze Giuridiche e Sociali n. 7, 2015.

[vi] Tale elenco potrebbe rifarsi a quello contenuto nel Provinciale vetus di Albino del sec. XII (“Metropolis Sancte Severine hos habet suffraganeos episcopos: Hembriacensem, Stroniensem, Genecocastrensem, Cotroniensem, Gerentinum”, Fabre M. P., Le Liber Censuum de l’Eglise Romaine, V, Parigi 1889, p. 104), antichizzando Strongoli secondo la tarda notizia del Barrio (“Soggionse Barrio averlo ritrovato scritto Tiropoli, se non più tosto Tiriopoli”, Fiore G., Della Calabria Illustrata I, p. 473), e aggiungendo il vescovo “Lissitanum”, erroneamente ritenuto calabrese (Russo F., Regesto I, 30).

[vii] “Instrumentum inquisitionis fattae de decima baiulationis S. Sev.ne et Casalium eius nec non de decima Salinarum Nethi sub anno 1308.” “Inventario di scritture appartenenti alla Chiesa, e Mensa Arciv.le di S. Sev.na che stanno in Archivio separati da l’altre sotto chiave segnata con questi segni R. R. fatto da me D. Gasparo Caivani Archid.o all’ultimo di 7mbre 1594” (AASS, 2A, f. 86v).

[viii] AASS, pergamena 003.

[ix] Caridi G., Agricoltura e Pastorizia in Calabria, 1989, pp. 81 e sgg.

[x] AASS, 7A, f. 5v.

[xi] Rende P., La biblioteca e le scritture degli arcivescovi di Santa Severina attraverso alcuni inventari d’archivio, www.archiviostoricocrotone.it. AASS, 2A.

[xii] AASS, 41A, ff. 50-53.


Creato il 5 Luglio 2021. Ultima modifica: 5 Luglio 2021.

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato.

*